Kościoły murowane pojawiły się w Polsce obok drewnianych już u schyłku X wieku. Były to tzw. rotundy, kościoły okrągłe z półkolistymi absydami. Przykładem takiej budowli był kościółek p.w. Feliksa i Adaukta na Wawelu. Na przełomie X i XI wieku pojawiły się kościoły murowane prostokątne, budowle w stylu romańskim. II połowa wieku XI i wiek XII to okres monumentalnych, trzynawowych bazylik (Gniezno, Poznań, Mogilno). Kościoły murowane powstawały także na historycznej Ziemi Wieluńskiej. Najstarsze z nich to kościoły w: Rudzie (wg Galla Anonima konsekrowany w 1106 r.), Krzyworzece z 1264 roku, Mokrsku z 1520 roku, Dąbrowie z przełomu XIV/XV wieku i Kowalach z XIV w.. Inne, rozpatrywane w tym szkicu, późnorenesansowe kościoły w Chotowie, Komornikach, Wierzchlesie, powstały na początku XVII wieku, w zasadzie na miejscu dawnych kościołów drewnianych.

Chotów

Kościół p.w. św. Marcina w Chotowie

Kościół parafialny p.w. św. Marcina (patron parafii św. Idzi); (od 30 XII 1967 r. w Rejestrze zabytków pod nr 112/A)

Zabytkowy, późnorenesansowy kościół murowany w latach 1616-1624, o sklepieniach kolebkowych z lunetami, pokrytych późnorenesansową dekoracją stiukową w typie lubelsko-kaliskim, postawiony na miejscu pierwotnego. Na uwagę zasługują w nim: portret trumienny fundatora, Pieta z początku XVII wieku w górnej części ołtarza, krucyfiks z I połowy XVII wieku, ambona, kamienna chrzcielnica oraz obrazy „Święty Idzi Opat” i „Matka Boża pod krzyżem” z 1885 roku. W 1660 roku do kościoła dobudowano wieżę. Ołtarz główny zdobi obraz Matki Bożej Częstochowskiej, flankują go dwie rzeźby –  św. Piotra z lewej i św. Pawła z prawej. Kościół okalają przypory, nazywane skarpami. Pomiędzy skarpami widoczne są owalnie zakończone okna. Od strony północnej, w końcu XVIII wieku, do kościoła została dobudowana zakrystia. Uwagę zwracają dwa witraże w oknach prezbiterium z wizerunkami św. Idziego i św. Marcina.

Źródła: J. Książek, Zabytki i miejsca pamięci narodowej, w: Monografia Gminy Mokrsko, pod. Red. T. Olejnika, Wieluń 2004, s.433-435; T. Olejnik, Wieluń i okolice, Wieluń 1980, s. 22

Dąbrowa

Kościół p.w.św. Wawrzyńca w Dąbrowie ( archiwum Muzeum Ziemi Wieluńskiej)

Kościół parafialny p.w. św. Wawrzyńca (do połowy XX wieku kościół filialny parafii kolegiackiej w Wieluniu)

Kościół w stylu gotyckim z przełomu XIV/XV wieku. Zbudowany z kamienia polnego z późniejszą nadbudową ceglaną. W przylegającej do świątyni wieży znajduje się dzwon z XV wieku ozdobiony gotyckim napisem. Nawa kościoła jest prostokątna, prezbiterium węższe od niej, zamknięte ścianą prostą. Od strony północnej do kościoła przylega zakrystia, od zachodu wieża z kruchtą w przyziemiu. W nawie widoczny jest strop, w prezbiterium sklepienie krzyżowo-żebrowe, w zakrystii kolebkowe. Wejście do nawy ostrołukowe z kruchty zachodniej. Tęcza ostrołukowa. Na belce tęczowej widnieje krucyfiks z XVIII wieku. Dach kościoła jest  wysoki, wspólny do nawy i prezbiterium, dwuspadowy, nad zakrystią pulpitowy, nad wieżą wielopołaciowy, rozpłaszczony. W ołtarzu głównym rokokowe tabernakulum, w bramkach święta Małgorzata i święty Mikołaj z Bari – rzeźby o charakterze ludowym z XVIII wieku. Za ołtarzem głównym widoczny jest ołtarz klasycystyczny, malowany iluzjonistycznie, z 1794 roku. Na uwagę zasługuje obraz świętych męczenników z datą 1736 r. i dziewiętnastowieczne feretrony, jeden z datą 1844 r. Ciekawostką jest także umieszczona  8 sierpnia 2010 roku (600. lecie bitwy pod Grunwaldem) tablica pamiątkowa ku czci Jana Mężyka z Dąbrowy, rycerza z bliskiego otoczenia króla Władysława Jagiełły w czasie bitwy pod Grunwaldem, tłumacza słów heroldów krzyżackich, którzy przywieźli królowi dwa nagie miecze, o czym w Dziejach Polski wspominał kronikarz Jan Długosz. Scenę tę opisał także Henryk Sienkiewicz w powieści Krzyżacy. Tablicę, według projektu Marzeny Uryszek, wykonali studenci ASP we Wrocławiu.

Źródła: Katalog zabytków sztuki w Polsce. T. 2: województwo łódzkie, pod red. Jerzego Łozińskiego, z. 12, Powiat wieluński; T. Olejnik, Wieluń i okolice, Wieluń 1980, s.23; ks. J. Związek, Kapituła i parafia kolegiacka w Wieluniu z połowy XVIII wieku w świetle wizytacji bpa Ignacego A. Kozierowskiego, w: Siedem wieków fary wieluńskiej, Wieluń 2009, s.41

Komorniki

Kościół p.w. Narodzenia NMP w Komornikach

Kościół parafialny p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, wcześniej p.w. Św. Mikołaja;(od 30 XII 1967 r. w Rejestrze zabytków pod nr 121/A)

O pierwotnym, drewnianym kościele nie ma informacji, choć wiadomo, że parafia istniała na początku XV wieku. Kościół obecny to zabytkowy, późnorenesansowy kościół murowany z 1631 roku o sklepieniach kolebkowych z lunetami, pokrytych późnorenesansową dekoracją stiukową typu lubelsko- kaliskiego (z motywami tarcz herbowych), z trzema ołtarzami z XVIII wieku: lewy p.w. św. Mikołaja Biskupa z jego wizerunkiem datowanym na wiek XVIII, prawy p.w. Najświętszej Maryi Panny z obrazem „Matka Boża z Dzieciątkiem” datowanym na I połowę XVII wieku i ołtarz główny z krucyfiksem z wieku XVII. Kościół był restaurowany w 1873 roku. Zbudowany jest na rzucie prostokąta. Do nawy przylega otwarte półkolistą tęczą prezbiterium. Od strony północnej, przy prezbiterium, jest zakrystia, przy nawie kruchta, od zachodu kwadratowa wieża pokryta dachem namiotowym. Ściany wewnątrz kościoła są rozczłonkowane zdwojonymi pilastrami, podtrzymującymi belkowanie. Okna kościoła rozmieszczone są w dwóch kondygnacjach, dołem wąskie, zamknięte półkoliście, górą okrągłe. Kościół pokrywa dwuspadowy dach. Na dachu widoczna jest sygnaturka.  Do zabytków należą także pochodzące z połowy XVIII wieku organy. Gruntowny remont kościoła przeprowadzono w latach 2006-2007.

Źródła: Z. Białas, Parafia Komorniki p.w. św. Mikołaja BW, „Wieluniak” 8 (37), 21 kwietnia 2011, s.15, Katalog zabytków sztuki w Polsce. T. 2: województwo łódzkie, pod red. Jerzego Łozińskiego, z. 12, Powiat wieluński s. 7-8; J. Książek, Zabytki i miejsca pamięci narodowej, w: Monografia Gminy Mokrsko, pod red. T. Olejnika, Wieluń 2004, s. 435-436; T. Olejnik, Wieluń i okolice, Wieluń 1980, s.27

Kowale

Kościół p.w. św. Wojciecha w Kowalach

Kościół parafialny p.w. św. Wojciecha, pierwotnie p.w. św. Feliksa i Adaukta (1520)

Pierwotny, datowany na I połowę XV wieku, restaurowany w 1550 roku, potem w roku 1720, ostatecznie rozebrany w roku 1804. Nowy kościół datowany jest na lata 1834-1835. Zbudowany na rzucie prostokąta, z szerszą nawą, z węższym prezbiterium. Uwagę przyciąga wnętrze kościoła z trzema ołtarzami. W ołtarzu głównym (w prezbiterium) widnieje wizerunek św. Feliksa i Adaukta (podobne obrazy jeszcze w kaplicy romańskiej na Wawelu i w kościele św. Elżbiety we Wrocławiu), na skrzydłach ołtarza płaskorzeźby z połowy XVII wieku, na skrzydle lewym św. Dominik z różańcem, na prawym św. Maciej Apostoł. W prezbiterium są jeszcze dwa, datowane na XIX wiek obrazy – neobarokowy ”Chrystus w koronie cierniowej” i ”Matka Boża” autorstwa P. Rubensa z 1610 roku. W ołtarzu bocznym lewym kopia obrazu Matki Bożej Sulisławickiej z 1671 roku (renowacja w 1862), w ołtarzu prawym, iluzjonistycznie malowanym, w części centralnej obraz na desce „Męczeństwo św. Wojciecha przez Prusów”, poniżej św. Barbara i św. Rozalia, w zwieńczeniu św. Roch.

W tradycji wsi żyje opowieść o wędrówce św. Wojciecha, który zatrzymując się w Kowalach na postój, poprosił tutejszych mieszkańców o wodę. Mieszkańcy nie odmówili prośbie, dlatego, tak uważają, wsi nigdy nie brakowało wody…

Źródła: Z. Białas, Parafia Kowale- Gana, p.w. św. Wojciecha, „Wieluniak”, 2011, nr 3, s.15

Krzyworzeka

Kościół p.w. św. Piotra i Pawła w Krzyworzece

Kościół parafialny p.w. świętych Piotra i Pawła;(od 30 XII 1967 r. w Rejestrze zabytków pod nr 129/A, stojąca obok romańska dzwonnica pod nr 130/A)

Jeden z najstarszych na ziemi wieluńskiej obiektów sakralnych, pochodzący z XIII wieku, zbudowany z fundacji Bolesława Pobożnego. Jeszcze do dziś zachowały się w nim relikty romańskie. Jest to świątynia jednonawowa, zbudowana na rzucie prostokąta z węższym prezbiterium zamkniętym ścianą prostą. Przy prezbiterium od strony północnej zakrystia. Przy nawie i prezbiterium od strony południowej dwie nowe przybudówki. W nawie widoczny strop, w prezbiterium sklepienie kolebkowo-krzyżowe, w zakrystii kolebkowe. Fasada kościoła wsparta jest bokami dwiema szkarpami i zwieńczona barokowym szczytem z XVIIII wieku.  W ścianie wschodniej prezbiterium zachowało się bogato profilowane romańskie okno o czterolistnym wykroju. Budowla zbudowana jest z kamienia polnego. Z cegły są nadmurowane górne partie.  Dach nad prezbiterium i nawą dwuspadowy, na nim sygnaturka. Nad zakrystią i przybudówkami daszki pulpitowe. Obok kościoła zachowała się romańska dzwonnica w całości zbudowana z kamienia polnego. Ołtarz główny kościoła datowany jest na I połowę XVII wieku, przebudowany w wieku XVIII, w nim rzeźby Ukrzyżowanego Chrystusa w części centralnej i świętych Piotra i Pawła, powyżej patronów Polski, świętych Wojciecha i Stanisława. W ołtarzach bocznych, pochodzących z XVIII wieku, w prawym obraz „Serce Jezusa” w części centralnej i wyżej święta Anna i Maryja, w lewym wizerunek św. Bernarda z Clairvaux

Źródła: Katalog zabytków sztuki w Polsce. T. 2: województwo łódzkie, pod red. Jerzego Łozińskiego, z. 12, Powiat wieluński s. 7-8; J. Książek, Zabytki i miejsca pamięci narodowej, w: Monografia Gminy Mokrsko, pod. Red. T. Olejnika, Wieluń 2004, s.436-437; T. Olejnik, Wieluń i okolice, Wieluń 1980, s.29-30

Mokrsko

Kościół p.w. św. Stanisława w Mokrsku

Kościół parafialny p.w. św. Stanisława BM;(od 30 XII 1967 r. w Rejestrze zabytków pod nr 139/A)

Kościół z 1626 roku, orientowany, murowany, zbudowany w stylu późnorenesansowym, odnowiony w wieku XIX/XX. Zbudowany na rzucie prostokąta, z węższym prezbiterium, zamkniętym ścianą prostą. Do nawy przylega od zachodu wieża (czworoboczna, trójkondygnacyjna, pilastrowana w II i III kondygnacji, zwieńczona latarnią), od południa kruchta. Przy prezbiterium od północy zakrystia. W nawie kościoła pozorne sklepienie kolebkowe, w prezbiterium kolebkowe z lunetami, ozdobione dekoracją stiukową w stylu lubelsko-kaliskim. Z prezbiterium do zakrystii widoczny portal o wykroju łuku dwuramiennego. Dach nad kościołem dwuspadowy zwieńczony sygnaturką nad prezbiterium, nad zakrystią pulpitowy. W ołtarzu głównym wizerunek św. Józefa z Dzieciątkiem w srebrnych sukienkach oraz rzeźby świętych Anny i Joachima. Obok ołtarza rzeźby aniołów Gabriela i Michała przebijającego włócznią smoka. W ołtarzu bocznym lewym obraz „NMP Niepokalanie Poczęta” w srebrnej sukience, po bokach rzeźby dwóch nienazwanych świętych, w zwieńczeniu rzeźba Stwórcy na globie ziemskim w otoczeniu dwóch putt, obłoków i promieni, w ołtarzu bocznym prawym wyeksponowany obraz św. Stanisława, po bokach rzeźby św. Antoniego z Dzieciątkiem i św. Jan Nepomucena, w zwieńczeniu obraz św. Tekli, nad nią Duch Święty w postaci Oka Opatrzności Bożej. Uwagę zwracają kamienna chrzcielnica w kształcie kielicha, datowana na XVII wiek i koszowa ambona z baldachimem, z wizerunkami czterech Ewangelistów, z gołębicą pod baldachimem i Chrystusem trzymającym krzyż na szczycie.

Źródła: Katalog zabytków sztuki w Polsce. T. 2: województwo łódzkie, pod red. Jerzego Łozińskiego, z. 12, Powiat wieluński s. 12; J. Książek, Zabytki i miejsca pamięci narodowej, w: Monografia Gminy Mokrsko, pod. Red. T. Olejnika, Wieluń 2004, s.437-439; T. Olejnik, Wieluń i okolice, Wieluń 1980, s.31

Ruda

Kościół p.w. św. Wojciecha w Rudzie

Kościół parafialny p.w. św. Wojciecha (jedna z najstarszych parafii w Polsce, siedziba jednej z najstarszych w Polsce kolegiat)

Z powstaniem kościoła w Rudzie związane są legendy o św. Wojciechu, biskupie misyjnym, który zginął w 997 roku podczas chrystianizacji Prusów. Przytaczali je L. Siemieński w książce Podania i legendy polskie, ruskie i litewskie (Poznań 1845, s.71) oraz E. Świeżawski w Przyczynek do studiów nad podaniem o Twardowskim Warszawa 1875, s.34. Legendy te, mówiące o wygnaniu srok i zaklęciu w kamień węży, przytacza D. Langner w książce Via Sancti Adalberti, Warszawa 2014, s.23

Pierwotny kościół, zbudowany z kamiennych ciosów (żelazisty piaskowiec o szarej barwie), nosił znamiona stylu romańskiego. Składał się z nawy, absydy i czworobocznej kamiennej wieży od strony zachodniej, istniejącej jeszcze na początku XIX wieku. Konsekrowano go w obecności Bolesława Krzywoustego w 1106 roku. Do dziś styl romański zachowała północna ściana kościoła z małymi okienkami. W roku 1420 kościół rozbudowano w stylu gotyckim, nadbudowując od północy romańską nawę murem ceglanym i poszerzając ją w kierunku południowym. Najwięcej elementów gotyckich zachowało się w prezbiterium. Prezbiterium jest niższe od nawy i przesunięte na północ od jej osi, ze sklepieniem krzyżowo- żebrowym, z ostrołukowym, prowadzącym do zakrystii portalem. W 1594 roku, z donacji Balcera Masłowskiego, do nawy dobudowano renesansową kaplicę. Kolejne przebudowy datowane są na lata 1693, 1720, 1752 i na I połowę XIX wieku (wielka przebudowa). Przebudowano korpus nawy, rozebrano ścianę zachodnią i pozostałości wieży, obniżono nawę, zmieniono wykrój okien z wysokich, ostrołukowych gotyckich na półokrągłe, od strony zachodniej dobudowano chór muzyczny. Zbudowano klasycystyczna kruchtę. Założono pod nawą nowy drewniany strop i zaaranżowano nowy wygląd poprzez pilastry. W II połowie XX wieku strop drewniany spod nawy usunięto, zastępując go stropem ogniotrwałym. Usunięto też tynki wewnętrzne na romańskiej ścianie północnej, likwidując wszystkie wtórne nawarstwienia. Odsłonięto w ten sposób relikt romańskiej ściany, rekonstruując zniszczone fragmenty w górnej partii. Po roku 2000 zmieniono pokrycie dachu na miedzianą blachę. Do dziś w XII wiecznej świątyni zachowały się jedynie: część zachodnio-północnej ściany korpusu nawowego z portalem i dwoma romańskimi okienkami w górnej części, ostrołukowe przejście z portalem z prezbiterium do zakrystii.

W kościele zachowały się dwa obrazy osiemnastowieczne „Matka Boża z Dzieciątkiem”, „św. Wojciech” i jeden dziewiętnastowieczny obraz „św. Roch”

Źródła: E. Bąbka- Horbacz, Kościół parafialny p.w. św. Wojciecha ( i Nawiedzenia NMP) w Rudzie koło Wielunia. Stan badań nad dziejami budowlanymi (komunikat), w: Ruda 900 lat historii, Wieluń 2006, s.62-67; T. Olejnik, Rudzkie korzenie Wielunia, „Rocznik Wieluński”t.4, 2004, s. 7-27; T. Olejnik, Leksykon miasta Wielunia, Wieluń 2007, s. 204

Wierzchlas

Kościół parafialny p.w. św. Mikołaja

Kościół p.w. św. Mikołaja w Wierzchlesie

Pierwotny kościół istniał już w XV wieku. Czas pochodzenia potwierdza zachowana późnogotycka chrzcielnica. Jeszcze w 1746 roku w świątyni było 5 ołtarzy, obecnie trzy.  Bryła dzisiejszego kościoła zbudowana na rzucie prostokąta, z szerszą nawą i węższym prezbiterium zamkniętym ścianą prostą również potwierdza metrykę średniowieczną kościoła. Przebudowany w XVI wieku, w połowie był drewniany, w połowie murowany, dziś cały murowany. Część drewniana kościoła ostatni raz była remontowana w 1760 roku. Jej zamiana na murowaną nastąpiła między 1760-1827 rokiem. W tym roku cały kościół był już murowany. Kościół dziś przykryty jest blachą, a ściany zewnętrzne tynkiem. Od strony południowej do nawy i prezbiterium przylega zakrystia, od strony północnej ośmioboczna dobudówka z XVIII wieku, od strony zachodniej kruchta, w nawie, wsparty na dwóch kolumnach, chór muzyczny. Wyposażenie kościoła: ołtarz główny i dwa boczne oraz ambona datowane są na XVIII wiek. W ołtarzu głównym obraz Matki Bożej Wierzchlejskiej, na zasuwie św. Mikołaj, w ołtarzach bocznych „Serce Jezusa” i „Św. Józef z Dzieciątkiem”. Wzrok przyciąga polichromia na sklepieniu nawy i prezbiterium. Są to wielobarwne obrazy w kształcie koła z wizerunkami świętych. Ciekawostką jest zachowana płyta nagrobna z 1554 roku.

Źródła: E. Gronowska, Gaszyn k. Wielunia 1323-1948. Zarys dziejów. Rodzina Gaszyńskich- Wierzchlejskich. Zabytki. Praca magisterska, s. 84-85 ( zbiory specjalne MZW poz. 135; ks. Stanisław Pytlawski, Kronika parafii Wierzchlas