Bonawentura Niemojowski (1787 – 1835) herbu Wierusz, syn Feliksa herbu Wierusz i Anieli z Walknowskich, wybitny ziemianin z Marchwacza pod Kaliszem, działacz polityczny, publicysta, poseł na sejmy w Królestwie Polskim w roku 1818 i 1820, jeden z przywódców liberalnej, legalnej sejmowej opozycji w 1820 roku nazywanej „kaliszanami”, urodził się 4 września 1787 roku w Słupi blisko Wielunia w rodzinie wielce patriotycznej (ojciec Feliks Niemojowski na sejmie w Grodnie w 1773 roku nie podpisał aktu I rozbioru Polski), zmarł 15 czerwca 1835 roku w Vanves pod Paryżem. W tym roku przypada 185. rocznica jego śmierci.
Po śmierci Bonawentury Niemojowskiego Juliusz Słowacki napisał: „Śmierć Bonawentury w Charenton na obłęd miłości do Ojczyzny jest sama z siebie tak potężna poetycznie, iż wszelkie opisy zbledną wobec rzeczywistości”. Poetycznie jednak poświęcił Bonawenturze i jego bratu Wincentemu najpiękniejsze fragmenty poematu mesjanistycznego „Anhelli” wydanego w 1838 roku w Paryżu. A jaka była rzeczywistość?
Bonawentura Niemojowski zdobył solidne wykształcenie. Najpierw pobierał nauki w domu, później w szkołach wieluńskich, następnie w kolegium pijarskim w Warszawie pod okiem Alojzego Osińskiego i Franciszka Ksawerego Dmochowskiego. Po studiach filozoficzno – prawniczych na uniwersytetach w Halle i Erlangen (tu w 1805 r. zdobył dyplom) w Niemczech wrócił do kraju. W roku 1807 rozpoczął pracę w rządzie Księstwa Warszawskiego. Został pracownikiem Ministerstwa Sprawiedliwości.
Był dwukrotnie żonaty. Pierwszą żonę Antoninę Wilhelminę Sieroszewską z Sieroszewic herbu Nabram (Waldorf) poślubił w roku 1811 w Gostyczynie (zmarła w 1816 r.), drugą, Wiktorię Lubowidzką z Lubowidzy herbu Kopacz poślubił 28 II 1821 roku w Osjakowie. Z tego małżeństwa narodził się syn Kazimierz i córka Felicja.
Między jednym a drugim małżeństwem, w roku 1817, wyjechał za granicę w celu kontynuowania studiów i poznania krajów Europy Zachodniej. Zwiedził wtedy Rzym, Neapol, Wenecję, Paryż, Londyn, Amsterdam, Bonn. W czasie wojaży zrodziły się u niego sympatie do ustroju monarchiczno – konstytucyjnego i liberalizmu. Bliskie stały mu się takie pojęcia jak: swobody obywatelskie, prawa człowieka, samorządy miejskie.
Podróż zmieniła także jego widzenie rolnictwa, co zaowocowało w latach 1819 -1821, kiedy po powrocie do kraju zakupił majątek Marchwacz i, który bardzo szybko przekształcił w nowoczesny majątek ziemski. W roku 1821 zorganizował w nim pokaz nowoczesnych maszyn rolniczych zakupionych w Anglii i Niderlandach, m.in.: młocarni Meihla, pługów, radeł, siewników..
W 1820 roku wraz z bratem Wincentym zakłada w Marchwaczu Towarzystwo Czytelnicze propagujące zagraniczną prasę fachową oraz dzieła Beniamina Constanta i Adama Smitha – teoretyków liberalizmu i wkracza czynnie w życie publiczne Królestwa Polskiego. Na sejmie 1820 roku (poseł ziemi wieluńskiej wybrany na sejmiku w Wieluniu) jest jednym z przywódców legalnej opozycji nazywanej ”kaliszanami” działającej w latach 1820 – 1831, potępiającej ograniczanie swobód obywatelskich, domagającej się powołania sądów przysięgłych.
Lata 1819 – 1821 okazują się jednak początkiem końca polskich nadziei wiązanych z carem Aleksandrem I, nadziei na reformy społeczno – gospodarcze, na poszanowanie konstytucji z 1815 roku, na utrzymanie swobód obywatelskich.
W roku 1822 Bonawentura Niemojowski wypowiedział się krytycznie na temat rządowego projektu powołania Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, doszukując się w nim nadmiernej ingerencji władz carskich. To skutkowało tym, że kolejny sejm, już z zawieszoną jawnością obrad i bez obecności braci Niemojowskich, którym zabrano uprawnienia posłów, odbył się dopiero w 1825 roku. Wobec Bonawentury Niemojowskiego zastosowano areszt domowy, trwający do marca 1829 roku.
Będąc w reszcie domowym nie zaniechał uczestnictwa w sejmikach. Na sejmiku w Warcie w 1829 roku jeszcze raz powrócono do sprawy przywrócenia jawności obrad sejmu. Uchwały sejmiku miały być przedstawione na sejmie w czerwcu 1830 roku. Nigdy jednak nie zostały zaprezentowane, bo wcześniej na wniosek cara Mikołaja I unieważnił je senat, a Bonawenturze na udział w obradach sejmu nie zezwolono.
W listopadzie 1830 roku wybucha Powstanie Listopadowe. W roku 1831 Bonawentura Niemojowski zostaje członkiem władz powstańczych. Pełni w Rządzie Narodowym kolejno funkcje zastępcy ministra sprawiedliwości, ministra spraw wewnętrznych, a u schyłku powstania (8 -23 IX) Prezesa Rządu Narodowego. Przeciwny polityce ugodowej Rządu składa prezesurę 23 IX 1831 roku. W październiku, po kapitulacji powstania podpisanej przez ostatniego wodza Macieja Rybińskiego 5 X 1831 roku opuszcza kraj i udaje się na emigrację do Francji.
W Paryżu próbuje zjednoczyć polskich emigrantów stając 6 XI 1831 roku na czele Tymczasowego Komitetu Emigracji Polskiej utworzonego przez „kaliszan” w Paryżu. Zniechęcony pamfletami Mochnackiego i Gurowskiego opuszcza Komitet w styczniu 1832 roku i w lutym udaje się do Brukseli, gdzie przebywa do grudnia. Po powrocie do Paryża działa jeszcze aktywnie w Towarzystwie Pomocy Naukowej i w Towarzystwie Literackim, uczestniczy w polemikach politycznych emigracji.
W roku 1834 znalazł się na marginesie życia politycznego emigracji. Odsunięcie go spowodowały: odmowa uczestnictwa w uroczystościach polsko – francuskich upamiętniających Noc Listopadową oraz potępienie tzw. aktu poitirskiego skierowanego przeciwko księciu Adamowi Czartoryskiemu. Goryczy dolała wiadomość o męczeńskiej śmierci brata Wincentego, zmarłego w drodze na Sybir, wcześniej więzionego w Moskwie.
Bonawentura załamuje się. Zostaje pensjonariuszem domu dla umysłowo chorych w Charenton. Symptomem obłędu miały być ciągłe zakupy broni do dawno ukończonego powstania. Zmarł 15 czerwca 1835 roku. Pochowany został 17 czerwca na cmentarzu Pere Lachaise. 15 lipca jego szczątki przeniesiono do zakupionego przez rodzinę grobu. Spoczął obok gen. Foya i Beniamina Constanta. Co się stało z grobem, nie wiadomo.
Po śmierci Bonawentury jego przeciwnik polityczny Joachim Lelewel napisał: „ Szanujmy pamięć tego męża, znajdzie on więcej przyjaciół po zgonie, niż miał za życia i zasłużył na ich serca”
Ivo Andrić- pisarz jugosłowiański zapisał znamienne zdanie: „Wielcy ludzie umierają dwakroć: raz, gdy sami odchodzą, a drugi, gdy spuścizna po nich przepada”.
Z Bonawenturą Niemojowskim jest jednak inaczej: opieką otoczony jest jego rodzinny majątek w Marchwaczu, żyją wartości, o które walczył wraz z bratem Wincentym, mianowicie: swobody obywatelskie, triumf ludzkiej indywidualności. Znane są ponadto jego prace publicystyczne:
Głosy posła kaliskiego na sejmie królestwa Polskiego 1818
L’autokrate et la constitution du Rayaume de Pologne (Bruksela 1833)
List obywatelski w przedmiocie kredytu „Astrea” T.2: 1822
Narodowość polska w związku z dzisiejszą rewolucją („Kur. Pol.” 1831 nr 531 s.781 -782)
O ostatnich wypadkach rewolucji polskiej. W odpowiedzi na biografię generała Macieja Rybińskiego (Paryż 1833)
Kilka słów do spółrodaków z powodu fałszów przez J.B. Ostrowskiego w piśmie „Nowa Polska” ogłoszonych (Paryż 1834)
Wyjątek z dzieła Aleksandra de Labrode pt. O duchu stowarzyszenia pod wszystkimi względami interesów społecznych, „Astrea”. T.2: 1822 s.6 -30
Bibliografia
Bonawentura Niemojowski (1787- 1835) – biography s. 1 z 1
- rocznica śmierci Bonawentury Niemojowskiego. „Opatowianin” – wydanie internetowe: I – IV, 2005 nr 1/123
Wielkopolski Słownik Biograficzny. Wyd. PWN, Warszawa – Poznań, 1983
Zaangażowani patriotycznie Niemojowscy ze Śliwnik i Marchwacza. Prelekcja Jerzego Wojtczaka członka Kaliskiego Towarzystwa Przyjaciół Archiwaliów, X 2018
W duchu wielkiego umiłowania Ojczyzny wychowany był syn Bonawentury Kazimierz (1820 – 1871), działacz Towarzystwa Rolniczego w Kaliszu i wnuk Wacław (1865 – 1939), ostatni właściciel Marchwacza, prezes Towarzystwa Rolniczego w Kaliszu (1900-1910), marszałek koronny Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego, od 1918 roku związany z konserwatywnym ruchem narodowo- chrześcijańskim, od 1926 r. prezes Rady Naczelnej polskich monarchistów ( zmarł w siedzibie Gestapo w Marchwaczu).
Oprac. Zofia Białas na podstawie materiałów zebranych i udostępnionych przez dr Bożenę Rabikowską
