Była taka nauczycielka… o Helenie Panfilowej (1908-1999)

Helena Panfilowa – córka Walentyny z domu Świątek i Baltazara Gaików, urodziła się 5 grudnia 1908 roku w Wolnicy Niechmirowskiej; miała dwóch braci, Stefana i Tadeusza oraz siostrę Janinę Leokadię; mężatka – mąż, Jan Panfil pochodził z Modrzewia k. Opoczna; matka – syn Jerzy urodził się w 1930 roku.

Helena Gaikówna od zawsze chciała być nauczycielką. By nią zostać ukończyła Szkołę Powszechną w Szynkielowie, następnie jeden rok Preparandy w Wieluniu i Państwowe Seminarium Nauczycielskie Żeńskie w Lesznie (1922-1927). Seminarium dało jej świadectwo uprawniające do pełnienia obowiązków tymczasowej nauczycielki. Pełne kwalifikacje uzyskała po zdaniu egzaminu na nauczyciela publicznych szkół powszechnych w 1931 roku w Zduńskiej Woli. Pracę zawodową podjęła w roku 1927 roku.  Do czasu wybuchu II Wojny Światowej pracowała w czterech szkołach na terenie powiatu wieluńskiego. Pierwszą szkołą, do której trafiła i gdzie przepracowała dwa lata, była szkoła w Wójcinie. Następnie przez rok szkoła w Dzietrzkowicach,  po czym w latach 1930 – 1934 Kowale k.Praszki. Ostatnią, w której razem z mężem przepracowała do wybuchu II Wojny Światowej, była szkoła w Ożarowie, w gminie Skomlin. Tu, jak wspomina ówczesny uczeń, Henryk Strózik, uczyła historii, a jej mąż Jan języka polskiego i prac ręcznych.

W sierpniu 1939 roku jak zwykle przygotowywała się do rozpoczęcia nowego roku szkolnego. 1 września Niemcy zaatakowali Polskę, wybuchła  Wojna. W tym dniu, na rowerze, przez zburzony Wieluń i Masłowice przejechała do Szynkielowa. Na hasło, że Niemcy zezwalają na otwarcie szkoły, 15 września powróciła jednak do Ożarowa. Tam też, po zakończeniu działań wojennych dotarł Jan Panfil – ppor. WP, zmobilizowany 28 sierpnia 1939 r. Jego wyjście na wojnę i scenę pożegnania widział wspomniany już Henryk Strózik.  Helena Panfilowa była jedyną nauczycielką na 200 dzieci, które chciały rozpocząć rok szkolny. Nadzieje na otwarcie szkoły polskiej okazały się jednak przedwczesne. Budynek przejęli Niemcy i zamienili na szkołę niemiecką. Szkołę polską zamknięto definitywnie w końcu listopada 1939 roku. W tym samym czasie nazwę wsi Ożarów zmieniono na Meskevalde.

Helena Panfilowa była aktywnym członkiem ZNP, do którego wstąpiła w listopadzie 1927 roku.  Jej działalność jako członka związku szczególnie mocno zaznaczyła się w ogniskach ZNP w Dzietrzkowicach i Praszce. Dowodem na członkostwo jest legitymacja z numerem 5286 podpisana 25.08.1933 r. Działalność związkową przerwała II Wojna Światowa. Do pracy w ZNP powróciła w 1947 r. Aktywnym członkiem pozostała do śmierci w 1999 r. W 1938 roku, 10 maja, na podstawie ustawy z dnia  8.01.1938r. DU RP nr 3, poz.2, została odznaczona brązowym medalem za długoletnią służbę, tak bowiem określano wówczas pracę nauczyciela. Jako nauczycielka aktywnie działała na rzecz społeczeństwa.Widocznym przejawem społecznego zaangażowania był udział w spisie powszechnym ludności RP w dniu 9.12. 1931  r., w którym pełniła funkcję okręgowego komisarza spisowego. Za tę działalność została uhonorowana odznaką za ofiarną pracę.

Od końca września 1939 r., zarówno ona, jak i jej mąż Jan, byli inwigilowani przez Niemców. Powodem była działalność konspiracyjna w ZWZ, późniejszej AK. Później doszło tajne nauczanie (we wspomnieniach syna była to grupa 7-10 uczniów we wsi Modrzew). Jan, wraz z innymi nauczycielami powiatu wieluńskiego, przed 11 listopada 1939 r. trafił do obozu w Radogoszczy, skąd, zwolniony po dwóch miesiącach, powrócił do Szynkielowa. Wraz z Heleną i synem Jerzym przez 3 miesiące ukrywał się w domu brata Heleny w Wolnicy.   Dla Jana ratunkiem przed aresztowaniem była ucieczka do Generalnej Guberni, gdzie przedostał się przez „zieloną granicę” na początku 1940 roku i ukrywał się w swoich rodzinnych stronach, w pobliżu Opoczna, we wsi znanej pod  nazwami Modrzew , Ziembów lub Podkunice (dziś Ziembów).  Helena z synem dojechała do niego w grudniu 1940 roku.  Cieszyli się sobą do 4 czerwca 1942, czyli do aresztowania przez gestapo.  Razem z Janem, wtedy komendantem placówki AK w gminie Kunicaki, aresztowano Helenę, jej brata Stefana i szwagra Piotra Jurka oraz kierownika szkoły Nowaka. W czasie aresztowania Jan Panfil został postrzelony w nogę. Został przewieziony do Tomaszowa Mazowieckiego, potem do szpitala w Piotrkowie Trybunalskim, skazany na obóz koncentracyjny, zginął w czasie próby ucieczki z transportu. Nikt nie wie gdzie został pochowany.

.

Helena Panfilowa po aresztowaniu także trafiła do więzienia w Tomaszowie Mazowieckim, gdzie, nawet pomimo ciężkiej żółtaczki, była torturowana. Po ostatnich przesłuchaniach, jak wspominała, bez czucia, bez reakcji na uderzenia oprawców, została skazana na międzynarodowy obóz koncentracyjny żeński w Ravensbruck (Polki, Niemki, Rosjanki, Żydówki, Francuzki i inne narodowości, łącznie 27), gdzie trafiła w transporcie liczącym 63 skazane z Kielc (numery 12078-12142), a w którym przebywała od 21 czerwca 1942r. do 3.05.1945r. Otrzymała numer obozowy 12119, przydział do bloku nr 17 i czerwony trójkąt z literą „P”.

Obóz w Ravensbruck był przeznaczony wyłącznie dla kobiet. Powstał w marcu 1939 roku w pobliżu miasta Furstenberg w Meklemburgii. Od 1 XI 1938 roku do kwietnia 1939 roku pracowało przy jego budowie ok. 500 więźniów z Sachsenhausen. Pierwsze więźniarki przybyły tu 18 maja 1939 roku i były to Niemki oraz Austriaczki (860 Niemek i 7 Austriaczek) z obozu w Lichtenburgu. Przez obóz przeszło ponad 132 tys. kobiet, z których zginęło ponad 92 tys. Liczba Polek w obozie to 40 tys, z których przeżyło zaledwie 8000. Pierwsze Polki w obozie, które przywieziono 23 IX, 1939 r. były działaczkami ZHP w Niemczech, działaczkami spod znaku „Rodła”, nauczycielkami języka polskiego, członkiniami „Związku Polaków w Niemczech”, pierwsze Polki z okupowanego kraju zostały przywiezione w listopadzie. Chore i niezdolne do pracy więźniarki od początku 1942 roku wysyłano do znajdujących się poza obozem komór gazowych, potem także do zbudowanego w obozie krematorium (zaczęło działać w IV 1943 r.) i komory gazowej (działała od lata 1944). W sierpniu i wrześniu 1944 do obozu trafiło 12tys. Polek z powstańczej Warszawy. Obóz został wyzwolony 30 IV 1945 r. przez jednostki 49 armii 2 Frontu Białoruskiego, ale dramat kobiet się nie skończył. Po chore Polki dopiero 7 lipca przyjechały pierwsze 2 samochody skierowane tu przez gorzowski Oddział PCK i to po ostrej interwencji dra Maurycego Mittelstaedta i dr Węgierskiej-Paradeckiej. Zabrały one 30 więźniarek. Kolejnym więźniarkom, chcącym wyjechać do Polski, władze radzieckie podstawiły 13 lipca 5 wagonów towarowych. Razem z nimi wyjechali więźniowie z obozu męskiego, zbudowanego obok obozu kobiecego w 1941 roku.

W zapiskach, które syn Heleny, Jerzy, udustepnił dr Bożenie Rabikowskiej, uczennicy Heleny, czytamy: „Kilka razy w latach 1944-1945 leżałam w rewirze, wtedy znalazłam się na liście do krematorium, uratowały mnie lekarki, także więźniarki – Polka i Rosjanka.  Innym razem, w obozie w Neubrandenburg, kiedy groziło mi najgorsze za szerzenie patriotyzmu i przypominanie polskich tradycji wśród młodych więźniarek, uratowała mnie Francuzka polskiego pochodzenia i inżynier Niemiec, nadzorujący moją pracę przy produkcji V1. Po wyzwoleniu w 1945 r. leczyłam się w Niemczech”.

3. maja1945 r. znajdowała się w okolicach Schwerina, gdzie została oswobodzona przez wojska alianckie. Tu otrzymała legitymację członka Związku Polaków w Lubece z numerem 417/1945 potwierdzającą, że od 4.06.1942r. do 3.05.1945r. była więziona w niemieckich obozach koncentracyjnych, ostatni w Ravensbruck. Po oswobodzeniu z obozu zgłosiła się do Polskich Sił Zbrojnych 2 Kompanii IV Baonu Oficerów Pierwszego Zgrupowania (dowódca Stanisław Maczek), gdzie dosłużyła się stopnia Strzelec z cenzusem W.S.K. Posiadała legitymację jeńca wojennego Polskich Sił Zbrojnych z numerem 162495 (strzelec W.S.K. pseudonim „Bronka”).

Do Polski powróciła w grudniu 1946 r. Przypłynęła statkiem z Lubeki do Szczecina,a wraz z nią Julian Ochnik, także więzień obozów koncentracyjnych, były żołnierz AK spod Siedlec, z którym stworzyli wspaniały nauczycielski tandem, pracujący w szynkielowskiej szkole.  Pisze o tym we wspomnieniach uczennica Maria S. (ur. 1931): „Jej ogromną zasługą było to, że przywiozła do szkoły w Szynkielowie Juliana Ochnika. Oboje byli po 40tce, Stanowili doskonały duet w pracy dla szkoły. Panfilowa uczyła języka polskiego i prac ręcznych. Jej pracę cechowała niezwykła dokładność, wręcz pedanteria i wymagała tej dokładności od nas, uczniów”.

Pracę w szkole w Szynkielowie Helena Panfilowa podjęła 1 kwietnia 1947 r. i, kończąc w międzyczasie SN w Łowiczu (1966),  przepracowała w niej do 1969 r. Wtedy przeszła na emeryturę i zamieszkała w Pabianicach. Zawsze była aktywna. Do 1997 r. pracowała w Komisji Socjalno-Bytowej ZBoWiD-u, którego członkiem była w latach 1947-1999, należała do ZSL (1949-1986). W latach 1977-1990 udzielała się w Polskim Towarzystwie Turystyczno-Krajoznawczym, była członkinią Polskiego Związku Byłych Więźniów Politycznych Więzień i Obozów Koncentracyjnych Niemieckich, z numerem legitymacji 1376, od 1965 roku działała w PCK, była radną GRN w Szynkielowie, Terenowym Opiekunem Społecznym, należała do KGW.

Do swoich odznaczeń sprzed wybuchu drugiej wojny dołączyła: Odznakę Tysiąclecia Państwa Polskiego, Medal Zwycięstwa i Wolności 1945 (1972), Odznakę Grunwaldzką Komendanta Naczelnego Dowódcy WP (1974), Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1975), Odznakę ZNP za Tajne Nauczanie (1985), Krzyż Oświęcimski (1988), Medal M. Kolbe Werk-Freiburg. Do odznaczeń należy dopisać liczne dyplomy za pracę pedagogiczną, związkową, społeczną, w tym gratulacje z okazji 51 lat działalności w harcerstwie.

Helena spoczywa na cmentarzu w Pabianicach (Kwatera VII. Mogiła 160), Jan Panfil – nie wiadomo. Inskrypcja na nagrobku zawiera jednakże nazwiska i imiona obydwu małżonków: „Jan Panfil Porucznik WP i AK, zamordowany w 1943; Helena Panfil (1908-1999) Nauczycielka. Więzień obozów koncentracyjnych”.

Większość byłych uczniów i mieszkańców Szynkielowa zapamiętało ją jako filigranową blondynkę, zawsze skromnie, lecz estetycznie ubraną. Najbardziej zapamiętano białą bluzkę i kloszową spódnicę w kratę. Była osobą o arystokratycznych manierach. Nigdy nie krzyczała, nie używała prostackich słów. Dystans, jaki zachowywała w stosunku do innych nie wynikał z zarozumialstwa. Budziła szacunek nie strachem, lecz swoim autorytetem.  Lekceważyła osoby, które nie stawiały sobie wymagań.  Szanując siebie, nie pozwoliła sobie na robienie czegokolwiek niedbale.  Estetyka stroju, uczesania, mówili, przenosiła się niejako na wymagania w stosunku do uczniów, którzy musieli pięknie pisać, mieć przejrzyste i czyste zeszyty, niezawinięte rogi w książkach, lekcje zawsze odrobione. Była niezwykle wymagająca w przestrzeganiu regulaminu i przysięgi harcerskiej. Do perfekcji doprowadzała zajęcia gimnastyczne i taneczne, co owocowało nagrodami na konkursach i przynosiło splendor szynkielowskiej szkole. Dzięki niej wyrosło wielu wspaniałych ludzi, a ile ich jeszcze mogłoby być, gdyby nie wojna?

Wielu absolwentów, wychowanków Heleny Panfilowej, Jana Panfila, Juliana Ochnika, może powiedzieć:, „Jeżeli widziałem dalej niż inni, to dlatego, że stałem na barkach gigantów” ( I. Newton)

Na podstawie materiałów zebranych i udostępnionych przez dr Bożenę Rabikowską.