14 czerwca 2020 roku mija 80 lat od wywozu pierwszych polskich więźniów do KL Auschwitz. Skazani na Auschwitz to 728 więźniów politycznych, mężczyzn pochodzących głównie z terenów Polski południowej (Kraków, Rzeszów, Zakopane, Nowy Sącz, Tarnów, Przemyśl, Sandomierz) osadzonych w więzieniu w Tarnowie w ramach akcji AB. Drugi transport polskich więźniów (314 mężczyzn), tym razem z Wiśnicza, przybył do Auschwitz 20 czerwca. Do marca 1942 roku przeważającą część więźniów Auschwitz stanowili Polacy.
Pomysł utworzenia obozu koncentracyjnego na terenach polskich zrodziła się w XII 1939 roku we Wrocławiu w Urzędzie Wyższego Dowództwa SS i Policji Politycznej. Na obóz wybrano teren po dawnych koszarach artyleryjskich w Oświęcimiu, który Niemcy zajęli w X 1939 roku. Obóz miał rozluźnić przepełnione po masowych aresztowaniach więzienia na terenach polskich i obozy koncentracyjne na terenie Rzeszy Niemieckiej. Dyskusje na temat jego organizacji trwały do kwietnia 1940 roku. Decyzja o ostatecznej lokalizacji zapadła 27 kwietnia. O wyborze miejsca zadecydowały: dobre połączenie Oświęcimia z Górnym Śląskiem i GG, oddalenie koszar od miasta, istniejąca infrastruktura umożliwiająca szybkie otwarcie obozu.
Zbrodniczą działalność KL Auschwitz rozpoczął w czerwcu 1940 roku. Nie było to przypadkowe. Zadecydowała o tym tocząca się wojna na Zachodzie Europy i skupienie się opinii światowej na ofensywie niemieckiej na froncie zachodnim a nie na sytuacji w okupowanej Polsce. A tu: rozpoczęła się eksterminacja wszystkich podejrzanych o wrogi stosunek do III Rzeszy, słynna Akcja AB skierowana przeciw polskiej inteligencji, działaczom społecznym, wszystkim „wrogom III Rzeszy”.
Początkowo, w ramach akcji AB, wszyscy podejrzani mieli być natychmiast rozstrzeliwani by nie obciążać przepełnionych więzień i obozów. Jednakże, bardzo szybko, około 20 tys. uwięzionych zostało deportowanych najpierw do KL Sachsenhausen i innych obozów na terenie Niemiec, potem do Auschwitz.
Wśród skierowanych do Auschwitz znaleźli się więźniowie z Tarnowa, wyselekcjonowani spośród 911 osadzonych w miejscowym więzieniu w 1940 roku. Selekcję połączoną z dezynfekcją odzieży i kąpielą w żydowskiej łaźni przeprowadzono 13 czerwca. W transporcie, który wyruszył z tarnowskiego dworca kolejowego 14 czerwca znaleźli się członkowie ruchu oporu, działacze polityczni i społeczni, duchowni katoliccy, 20 Żydów i złapani podczas nielegalnego przekraczania granicy mężczyźni chcący przedostać się na Zachód, do tworzącej się polskiej armii.
Na pierwszy polski transport, w nowo otwartym hitlerowskim obozie zagłady KL Auschwitz, oczekiwało 30 niemieckich kryminalistów, więźniów oznaczonych numerami 1 – 30, przywiezionych 20 maja z KL Sachsenhausen, pełniących funkcje kapo i blokowych oraz 40 więźniów z KL Dachau (1 niemiecki kapo i 39 polskich nadzorowanych więźniów, głównie gimnazjalistów z Łodzi) przywiezionych 29 maja do budowy zewnętrznego ogrodzenia wokół terenu obozu, wycofanych po przybyciu polskich więźniów z powrotem do KL Dachau.
Zmiany w składzie więźniów w Auschwitz nastąpiły w kwietniu 1942 roku z chwilą podjęcia przez władze III Rzeszy decyzji o ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej. Od tej chwili Auschwitz stał się obozem masowej eksterminacji Żydów.
Więźniów z 1 polskiego transportu z Tarnowa upamiętniono w Tarnowie pomnikiem. Autorem pomnika jest Otto Schier. Pomnik odsłonięto na placu Więźniów KL Auschwitz 14 czerwca 1975 roku.
Kolejny pomnik – Obelisk- został odsłonięty 14 czerwca 2010 roku na Peronie nr 1 na Dworcu Głównym w Tarnowie . Wymieniono na nim nazwiska 728 skazanych na Auschwitz i upamiętniono wszystkie transporty , które wyjechały z Tarnowa do Auschwitz w latach 1940 -1943. Autorem pomnika jest Światosław Karwat. Umieszczony na pomniku napis przypomina:
„14 czerwca 1940 roku z rampy dworca PKP Niemcy deportowali do konzentrationslager Auschwitz 728 więźniów politycznych przetrzymywanych w tarnowskim więzieniu. Stali się oni pierwszymi ofiarami najtragiczniejszej w dziejach świata obozu zagłady, w którym hitlerowcy zamordowali półtora miliona ludzi różnych narodowości. W latach 1940 – 1943 z Tarnowa do KL Auschwitz wywieziono w 50 transportach 7 tysięcy więźniów. Część ich pamięci. Tarnów 14 czerwca 2010 r.”
Z 1 transportu ocalało ok. 200 więźniów. O ich losach opowiada film dokumentalny „Koledzy. Portrety pamięci”. Autorką scenariusza i reżyserem filmu jest Gabriela Mruszczak.
Zdjęcia Tarnowskiego Centrum Informacji są pod podanym linkiem
https://www.it.tarnow.pl/gallery/tarnowskie-pomniki/#lg=1&slide=3
https://www.it.tarnow.pl/atrakcje/tarnow/zabytki-i-atrakcje/tarnowskie-pomniki-2/
Tekst: Zofia Białas
Materiały zebrała dr Bożena Rabikowska
