Jan Mężyk pochodził z rodu pieczętującego się herbem Wadwicz, wywodzącego się pierwotnie z Łużyc, właściwie z pogranicza śląsko- łużyckiego. Do ziemi wieluńskiej ród ten przybył pod koniec XIV wieku, w ramach tzw. drugiej fali migracji rycerstwa śląskiego na ziemie polskie (pierwsza fala to czasy Władysława Opolczyka), popieranej przez Władysława Jagiełłę. Herb Wadwicz w źródłach pisanych pojawił się w 1404 roku, a pieczętowało się nim 35 rodów szlacheckich.
Herb Wadwicz
Pierwszym z rodu Mężyków na ziemi wieluńskiej był ojciec Jana Mężyka – Hanusz (u. Ryszarda Rosina Henczklin, Hanczko), który w 1389 r. kupił wieś Dąbrowę i zaczął się pisać „z Dąbrowy”. Wraz z Mężykami na ziemię wieluńską przybyli ich bliscy krewni, Rogowscy, herbu Działosza z Roszkowic k. Środy Śląskiej, które najprawdopodobniej były gniazdem rodowym jednych i drugich. Obydwa rody powiązane były z najpotężniejszym w Koronie Spytkiem z Melsztyna, który tak jak wielu rycerzy polskich miał dobra na Śląsku. Znajomość ze Spytkiem z Melsztyna ułatwiła członkom obydwu rodów karierę, zwłaszcza, że Jagiełło zaczął tworzyć własne stronnictwo złożone z ludzi zdolnych, ale nowych, najczęściej śląskich emigrantów takich jak Hanusz z Dąbrowy, który zginął w 1399 r. w bitwie pod Workslą i jego przyrodni brat Hinczka z Roszkowic herbu Działosza.
Jan, urodzony prawdopodobnie między rokiem 1370 – 1375 (pisze Bożena Czwojdrak) miał starszego brata Jana, który został księdzem i dwie siostry – Katarzynę, która poślubiła Mikołaja z Michałowa herbu Poraj, ówczesnego kasztelana wojnickiego oraz Annę, która została żoną Jana Długosza nazywanego „Czupka”, właściciela Grabowa. Jan Mężyk szybko stał się niezastąpioną postacią w otoczeniu króla Władysława Jagiełły. Uchodził za poliglotę. Dobrze posługiwał się językiem niemieckim (15 lipca 1410 r. tłumaczył słowa posłów krzyżackich i odpowiedź Jagiełły przed bitwą pod Grunwaldem, na którą przybył z własną chorągwią i w czasie, której był w orszaku przybocznym króla), ruskim (jego formuły relacyjne widnieją na dokumentach królewskich spisanych po rusku, głównie w sprawach dotyczących Rusi Czerwonej, w których był ekspertem), polskim. Znajomość języków, zdolności militarne i dyplomatyczne otworzyły mu drzwi do urzędów, sławy i bogactwa. Zdobycie kolejnych szczebli w karierze ułatwił mu niewątpliwie pobyt na dworze królewskim w charakterze dworzanina, gdzie ojciec Hanusz, od 1394 r. pełnił funkcję łożnego królewskiego i gdzie także przebywał stryj Hinczka, który zaopiekował się Janem po śmierci Hanusza. Kariera Jana rozpoczęła się w 1403 roku, kiedy został podczaszym, a niebawem i cześnikiem królewskim, wkrótce zaufanym sekretarzem (1408-1418, 1431) oraz rycerzem do specjalnych poruczeń. Piastowane stanowiska, zwłaszcza urząd sekretarza, dawały mu wgląd w politykę zagraniczną Jagiełły, udział w jego podróżach po Małopolsce, po ziemiach ruskich oraz w poselstwach zagranicznych. I tak: uczestniczył w podpisywaniu Unii Horodelskiej (1413, wtedy do swojego herbu przyjął ród Piotra Montygerdowicza), był jednym z gwarantów przymierza z Danią (Unia Kalmarska przeciw Krzyżakom 15 VII 1419), świadkiem przy podpisywaniu przymierza z Węgrami w Starej Spiskiej Wsi i w Kieżmarku nad Popradem ( III 1423), posłem do Zygmunta Luksemburskiego – króla rzymskiego i węgierskiego ( tzw. „burza koronna” Łuck I 1429), do Świdrygiełły (1430, 1431), składał pieczęć na dokumencie przyznającym dożywotni tytuł Wielkiego księcia Litwy Zygmuntowi Kiejstutowiczowi (1434), uczestniczył w układach z Krzyżakami w Brześciu Kujawskim (1435), towarzyszył husyckim posłom z Czech zdążającym do Jagiełły z ofertą pomocy przeciw Krzyżakom (1432 Pabianice), wraz ze starostą sieradzkim Wawrzyńcem Zarębą z Kalinowej, sędzią wieluńskim Wiktorem z Mierzyc, Janem Długoszem z Parzymiech pośredniczył w układach z książętami śląskimi Bernardem – księciem opolskim i niemodlińskim i Ludwikiem II – księciem brzeskim w sprawie wykupu od dowódcy husyckiego Dobiesława Puchały Kluczborka i Namysłowa (Wieluń VI 1433). Był niezastąpiony w kontaktach króla z Elżbietą Pilecką Granowską, na długo przed 4 maja 1417, czyli przed dniem, kiedy została trzecią jego żoną. Jako rycerz, w XI 1432r., wraz z Wincentym Świdwą z Szamotuł walczył pod Kopystrzynem nad Murachwą z wojskami Świdrygiełły, dowodzonymi przez księcia nieświeskiego Fedka, w efekcie, czego do Korony przyłączono wschodnie Podole i Wołyń; latem 1433 r. pod dowództwem szwagra Mikołaja z Michałowa brał udział w letniej wyprawie polsko – czeskiej przeciw Krzyżakom, w czasie, której został ranny przy oblężeniu twierdzy chojnickiej.
Oprócz urzędów nadwornych Jan otrzymał liczne zapisy ziemskie. Przed końcem listopada 1405 r. został właścicielem wsi Pieczyniegi, w 1406 roku otrzymał 500 grzywien na tenucie ojcowskiej (wg Bożeny Czwojdrak), 1000 grzywien w roku 1404 ( wg Feliksa Kiryka), w 1411 po stryju Hinczce tenutę krzepicką, gdzie w 1436 roku ufundował i uposażył szpital dla ubogich, w latach 1422 – 1425 otrzymał liczne nadania na ziemiach ruskich (ziemia lwowska i Samborszczyzna). W 1422 r. został dziedzicznym wójtem Drohobycza i objął sołectwo Hruszów. Niebawem otrzymał kolejne wsie w powiatach przemyskim i gródeckim: Hoszany, Hodwisznia, Koropuż, Czułowice, Wołoszcza, Doliniany, Dublany, Ostrów, Tarszaków, Chryszowc i monastyr Borcze (1425), pisze Feliks Kiryk. Nadania królewskie dały mu w 1427 tytuł starosty generalnego ruskiego (w 1431 przekazał je Wincentemu z Szamotuł), a w 1433 tytuł pierwszego wojewody ruskiego. Od roku 1424 był także starostą krzepickim, od 1426 starostą ostrzeszowskim . Był dwukrotnie żonaty. Pierwsza żona Katarzyna z rodu Zadorów, wychowawczyni Jadwigi córki Jagiełły i Anny Cylejskiej zmarła po 1420 r. nie zostawiając potomka. Kolejna żona, młodziutka Anna z Rytwian, córka Marcina z Rytwian i Doroty z Tarnowa, którą poślubił przed lutym 1437 r. w wieku ponad 60 lat, też nie dała mu potomka, zresztą jesienią tego roku, 3 października Jan Mężyk zmarł (tu znak zapytania stawia Feliks Kiryk) i pochowany został w Wieluniu. Spadek przejął syn siostry Anny. Tenuty ojcowska i krzepicka powróciły do rodziny stryja Hinczki.
Jan Mężyk dobrze zapisał się w historii Drohobycza. Dzięki niemu miasto otrzymało od króla Władysława Jagiełły częściowe prawo magdeburskie. Tu ufundował marmurowy portal przy bocznych drzwiach kościoła św. Bartłomieja, powstałego z fundacji króla w 1392 r. , zwieńczony dwoma stylizowanymi mieczami, symbolizującymi dwa miecze spod Grunwaldu, godłem państwa polskiego, herbem Wadwicz i krzyżem pomiędzy nim co uznawane jest za pierwszy pomnik grunwaldzki. Na cześć Jana Mężyka jedną z ulic Drohobycza nazwano „Wójtowska Góra”. Jego portret, opatrzony sygnaturą pisaną cyrylicą „Jan Menżik z Dombrowi), na którym jest przedstawiony w stroju uroczystym i w pozycji siedzącej na bogato zdobionym tronie, wyścielonym czerwonymi poduszkami, wisi w Muzeum Brunona Schulza w Drohobyczu. Jan Mężyk z portretu to duży, rosły i masywny mężczyzna o twarzy pociągłej z wyraźnie zarysowanym nosem, pomarszczonym czołem, długą siwą brodą, z wąsami, ze złotą przepaską na głowie, ubrany w niebieską koszulę z nałożonym na nią zielonym bezrękawnikiem, przepasanym złotym pasem. Całość stroju uzupełniają: czerwony płaszcz w formie peleryny obszytej złotą wstęgą oraz metalowe osłony na nogach i złota buława w ręku. Portret był niewątpliwie znany Henrykowi Sienkiewiczowi.
Ze zbiorów Muzeum Brunona Schulza w Drohobyczu
Dumni z Jana Mężyka są także mieszkańcy Dąbrowy, która do ich rodu należała od 1389 r. i gdzie w 1406 r. uposażył ołtarz Najświętszej Maryi Panny w tutejszym kościele. W 2010 r., w 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem w kościele parafialnym w Dąbrowie odsłonięto upamiętniającą go tablicę. Zaprojektowała ją Marzena Uryszek, a arcydzieło w brązie wykonali studenci ASP we Wrocławiu. Uroczystość odbyła się 8 sierpnia. Odsłonięcie tablicy poprzedziły krótkie prelekcje przygotowane i wygłaszane przez 5 kolejnych niedziel na prośbę ówczesnego proboszcza Stanisława Pawlika przez Krystynę Skoczylas. Ona też podsumowała uroczystość słowami: „Ciało śpi – duch czuwa” (…). Po 600 latach wróciłeś do swoich, swojej własności, do Dąbrowy Jana Mężyka”. Uroczystości, poprzedzonej liturgią Mszy św. przewodniczył ks. infułat Ireneusz Skubiś, słowo o Janie Mężyku wygłosił prof. Tadeusz Olejnik.
Tablica pamiątkowa w kościele św. Wawrzyńca w Dąbrowie
Literatura:
1.Bereszyński Zbigniew, Mężyk Jan z Dąbrowy, [w:] Wieluński słownik biograficzny, T.2, s.223 -225, Wieluń 2014
- Czwojdrak Bożena, Jan Mężyk (1437) – Ślązak w służbie Korony, [w]: Nobilitas in Historia Moderna, t.5., s.329 – 335, Katowice – Ostrawa 2011
- Kiryk Feliks, Jan Mężyk z Dąbrowy h. Wadwicz, [w:] PSB t.20, red. E. Rostworowski, Wrocław 1975, 51 s. 513 –514; psb.nina.gov.pl/a/biografia/Jan-mezyk-z-dabrowy-h-wadwicz
- ks. Molka Jacek, Dąbrowa uczciła rycerza Jagiełły uczestnika bitwy pod Grunwaldem 15 VII 1410, „Niedziela Częstochowska” 2010 nr 34
- Rosin Ryszard, Słownik historyczno – geograficzny ziemi wieluńskiej w średniowieczu, Warszawa 1963
6.Sperka Jerzy, Zarys migracji rycerstwa śląskiego na ziemie Rusi koronnej w dobie panowania Jagiełły
7.Sperka Jerzy, Migracja rycerstwa górnośląskiego do Królestwa Polskiego w końcu XIV i pierwszej połowie XV wieku. Zarys problemu, [w:] Nobilitas in Historia Moderna, t.5, s.337 -346, Katowice – Ostrawa 2011
- brunoschulz.info/osoby/jan-mezyk-bitwa-pod-grunwaldem/#prettyPhoto
